Erzurumlu İbrahim Hakkı Hz. " Marifetname "

MARİFETNAME

İslam dünyasında gerek birçok bilim
dalları, gerekse çeşitli araştırma usulleri Hint, Çin, Mısır, Iran ve
Yunan'dan esinlenmiş, daha değişik şekillerde ortaya çıkmıştır. Bu
alandaki çalışmalar bazen İslam'a aykırı olan usullerle (örneğin,
kehanet), bazen de meşru usullerle yürütülmüştür. Bu çalışmaların
meşruluğunu savunmada en temel dayanak ise islam büyüklerinin (örneğin,
Ali bin Ebu Talip, Cafer Sadık) bu gizli ilimlere vakıf oldukları
yönündeki söylemler olmuştur.

Fizyognomi de gizli ilimler içinde yer almıştır. Değişik adlar (îlrn-i
Firaset, llm-i Sima) altında toplanmış çeşitli metodlar ve tezler, o
dönemde aşağı yukarı bugünkü fızyognominin işlevini yerine getiriyordu.
Bilim adamları bu ilimlerin (veya uygulamaların) kaynağını müminin
manevi gelişiminde aramışlardır, örneğin, Firaset; ilham, keşf, sezgi,
keskin idrak, kalp gözüyle görmek gibi anlamları içeren bir kavram
olmuştur.

Firasetin temelinde, takvanın kalpleri nurlandıran bir nimet olduğu ve
göğse inşirah (genişlik, huzur) verdiği, bu vesile ile de müminin
Allah'ın nuru ile bakabildiği düşüncesi yatmaktadır. Allah kulunu
sevdiği zaman "onun gören gözü, işiten kulağı, tutan eli, yürüyen
ayağı" olduğu için tüm bu marifetleri Allah'ın bir nimeti olarak
görmüşlerdir.

Müslüman bilim adamlarının başlıca özelliği ansiklopedik bilgiye sahip
olmaları idi. Onlar, uğraştıkları çeşitli bilim dallarının verdiği
avantajı kullanarak fizyognomiyle ilgili olarak birtakım görüşler
ortaya atmış ve geliştirmişlerdir. Bu konudaki geleneksel görüşler
değişik eserlerde geçmektedir.

Örneğin, kalın dudaklı insanların zevkine düşkün, ince ve normalde
sıkça kapalı duran dudaklara sahip olanların sıkı ağızlı oldukları
belirtilmiştir, insanlarda küçük baş, aklın azlığına ve sır
sakla-mamaya, büyük baş akla ve zekaya, yassı tepe baş lakaytlık ve
gamsızlığa, yanlardan basık baş huyu ve tabiatı dar ve hiddetli olmaya
işarettir.

Gaga burunlu insanlarda egemenlik ruhunun, kalkık burunlularda ise
asiliğin olduğu ifade edilmiştir. Yüzün belirgin organları olan gözler,
burun, ağız, çene, kulakların yanı sıra kaşlar, kirpikler, göz
kapakları, gözleri rengi, derinin rengi, kırışıklar vs. ele alınan
özellikler arasındadır.

18. yüzyılda yaşamış ünlü bilim adamı ve mutasavvıf Erzurumlu İbrahim
Hakkı'nın (1705-1771) Marifetname'si ansiklopedik bir kitap olması
İtibariyle, fizyognomiye de büyük yer vermiştir. Olgun bir mutasavvıf
olan İbrahim Hakkı, çok sayıda (bazı araştırmalarda bu sayı 15, 30, 50
ve hatta 70 olarak geçmektedir) eser yazmıştır. Bu eserler arasında en
meşhur olanı ise Marifetname olmuştur.

Bu eser, kapsamlı ve olgun düzeyde bilgi edinmiş, çağındaki bilgi ve
keşiflere yabancı kalmayan İbrahim Hakkı'nın eski ile yeniyi
kaynaştırmaya çalıştığı bir kitaptır. Ona göre de yaşadığı dönemin
bütün bilgilerini kapsayan ansiklopedik özellikte bir çalışmadır,
İbrahim Hakkı bu kitabında kendinden önce yaşamış İslam düşünürlerinin
eserlerinden yararlandığı için, eserin fizyognomiyle ilgili bölümünü de
okurken önceki dönemlerde fizyognomi ile ilgili görüşlerin neden ibaret
olduğu konusunda da bilgi edinebiliriz.

Nitekim, eserde de beden yapısı, yüz biçimi ve bedenin ayrı ayrı
azaları ile insan karakteri arasındaki ilişkinin "hikmet ehlinin"
dilinden ayrıntılı bir şekilde sunulduğunu görmekteyiz.

Marifetname, "Mukaddime" ile üç "Fen" ve bir "Hatime" olmak üzere beş
ayrı bölümden oluşmaktadır. Bu kısımlar da kendi içlerinde "Bab, Fasıl,
Nevi" olarak ayrılmıştır (Bunların dışında başta ve sonda, birkaç
sayfalık yazılar vardır). Marifetname'de, fizyognomi ile ilgili
bilgiler 4. babın 5 faslının 3. ve 4. nevilerinde yer almaktadır.

Marifetname'ye göre, Allah insan alemin en güzel şekilde süsleyip
nurlandırmıştır. Bunun yanı sıra, insanları şekil ve karakter olarak
değişik yaratmıştır. Sonra lütuf ve inayeti ile, şekli karakterin ve
azayı da ahlakın belirtisi kılmıştır. Böylece, insan önce kendi
görünümünden kendi karakterini tanımlayarak ihtimam ile ahlakını
güzelleştirir. Daha sonra yakınları ve dostlarının dış görünümlerine
fehm ve fırasetle bakarak, onların iç hallerine ve ahlaklarına vakıf
olabilir:Onlara ya ahlaklarına göre rağbet ve muhabbetle muamele eder,
veya aklınca güzel idare ile geçinip gider.

İbrahim Hakkı, yüz yapısının (daha geniş anlamda vücut yapısı) karakter
ile ilişkisini bir ilahi kural olduğunu ifade etmektedir. Bu anlamda
fizyognomiyi öğrenmek ve bu vesile İle çevredeki insanlarla
karakterlerine göre muamele etme gibi iyi bir sosyal iletişim metodu
sunmaktadır.

Erzurumlu İbrahim Hakkı, yüz yapısı (kısmen vücut yapısı) ve insan
karakteri ile görüşleri şiir şeklinde aşağıdaki gibi sunmaktadır:
Burada, sadece yüz yapısı değil, vücut yapısı ve mimikler de ele
alınmıştır.

Baş Organlarının Şekillerinin Hikmetini Bildirir

Ey aziz! Hikmet ehli demişlerdir ki: Cenab-ı Hak insanın vücudunu en
mükemmel ve güzel şekilde yaratmıştır. Organların birbiriyle uyumu ve
simetrisi, nezaketin ve güzelliğin örneği olmuştur. Bedenin
güzelliğini, vasıflarını dil, bildirmek ve anlatmaktan acizdir. Yüzünün
güzelliği, içinin temizliği ve kemali, huyunun yumuşaklığı, tabiatının
iyiliği, konuşmasının pürüzsüzlüğü ile dünyada benzersiz bir
yaratıktır. Hoş yürüyüşü, tatlı söyleyişi, güzel hareketi ve sevimli
sesiyle alemin aklını almıştır. Güzelliğinin çekiciliği, canının
tatlılığıyla dünyanın sevgilisi, irfan ehlinin beğendikleri olmuştur ve
aşıklara ondan nice haller gelmiştir.

Cenab-ı Hak, şekil ve biçim verdiği insan bedenindeki dört karışımın
(kan, balgam, safra, sevda) dumanından kıymetli saç ihsan etmiş, iki
yumurtanın dumanından da erkeklerin göğüs ve yüzlerinden kıl
yeşertmiştir. Ta ki saçla kadınlar süslü, bıyık ve sakalla erkekler
belli ve kaşlarla herkes belirmiş ve tanınmış olsun.

Saçın siyahlığı fazlalığından, san oluşu balgamın çokluğundan, beyaz
olması grizi, tabii hararetin zayıflamasındandır. Hararetin zayıflığı
da fazla nezleli olmaktan, çok cima (kadınla birleşme) yapmaktan ve
fazla üzüntü ve acı duymaktan ileri gelir. Fakat alnın nuru, gönüllerin
başıdır, îki kaş, iki gözün gölgeliği ve nurlu yüzün hilali olmuştur.

Gözlerin, burunla iki kaş arasında olmaları çarpmalardan korunmaları ve
başın ön tarafında yaratılmış olmaları da vücudun bütün işlerinde ona
yol gösterici olmaları içindir. Göz kapakları, göz yuvarlağının örtüsü
ve onun kötü nazardan koruyucusu olmuştur. Göz kapakları, gözü türlü
etkilerden koruduğu gibi, uyku zamanında da göz yuvarlaklarına örtü
vazifesini görür ve gözü süsleyen kirpiklerle birlikte gözü, toz duman
gibi zararlı şeylerden korur.

Göz bebeğinin siyah, etrafının beyaz oluşu, süs ve güzellik içindir.
Göz nurunun siyah noktasında bulunması ona, organların en değerlisi
sıfatım vermektedir. Göz bebeğinin, yuvarlağın ortasında oluşu,
tabakalarının gereklerindendir. Göz yuvarlağının oval olmasının sebebi;
göz nurunun etrafa yayılmasını kolaylaştırmak içindir, insan kafasının
yuvarlak oluşu, çarpmalardan sakınılması ve beyin organlarına daha
geniş bir yer olması içindir.

Büyüklüğünün bu kadar olması, en uygun şekildir, insan yüzünün yuvarlak
oluşu, güzelliğiyle güneş ve aya benzemesi içindir. Dudakların kırmızı,
dişlerin inci gibi olmaları süs ve güzellik içindir. Burnun kıkırdak
oluşu, hafif olması ve çarpmalardan zarar görmemesi içindir. Burun
deliklerinin geniş olması kokuyu fazlaca ve çabucak alması ve sümüğün
kolayca akabilmesi içindir.

Dişlerin keskinleri kesmek ve kırmak, enlileri öğütmek ve çiğnemek,
dizilişlerinin düzenli oluşu, konuşma zamanlarında harflerin ve sesin
düzgün çıkması içindir. Dilin kemiksiz oluşu, lokmayı ağızda hareket
ettirmek, harfleri söyleyebilmek ve kelimeleri kolayca ifade edip
bildirmek içindir. Dilin dudaklarda dişler tarafından hapsedilmiş
olması az konuşması içindir. Dil bir olduğu halde göz ve kulakların iki
oluşu, fazla görmek ve kolayca işitmek içindir.

Kulakların başın iki tarafında oluşu, hafif ve latif olmaları ve
çarpmalardan zarar görmemeleri içindir. Boynun enlilik ve uzunluğunun
bu şekilde, bu büyüklük ve biçimde oluşu, baş ile kolayca münasebet ve
bağlantı kurması ve onun ağırlığına dayanabilmesi içindir. Başın bir
tek kemik olmayıp yedi omurdan meydana gelmiş olması, vücudun her
tarafıyla kolaylıkla bağlantı kurması içindir.

insan başının, bütün organların üstünde ve yüksekte oluşu, şanının
büyüklüğü ile ululuğunu duyurmak ve kendisinde bulunan akıl cevherinin
kıymetini takdir ettirmek içindir. Başın, on duyu organının başlangıç
yeri olması, onun şeref ve değerini artırmaktadır. Bu kadar organ ve
kuvvetlerin böyle bir yerde (başta) toplanmış olması, Cenab-ı Hakk'ın
kudretinin kemalini göstermek ve sanatının ululuğunu belirtmek içindir.

İnsan organlarının şekil ve biçimlerinden sezip anmakla ve bakışın,
gönül ve cana olan emniyet ve selametini, lütuf ve kerametini bildirir

Ey aziz, hikmet ehli demişlerdir ki:

Alemi bu şekil ve surette yaratan Cenab-ı Hak, eşi benzeri olan insan
alemini en güzel şekilde ve en beğenilir surette tasvir edip şekil
verdikten sonra ona üfürdüğü ruhu ile benzetmiş ve aydınlatmıştır ve
hayvan cinsinden insan türünü, güzellik ve sevimlilikle benzetmiş,
anlama ve konuşma yeteneğiyle üstün kılmıştır.

Gerçi Cenab-ı Hak, insanların beden ve ruh bakımından bir yaratmıştır.
Fakat insanlar zeka ve kabiliyette, huyda değişiktir, birbirlerinden
farklıdır. Sonra Allah, lütuf ve ina-yetiyle, hikmetinin gereğini,
sanatının inceliğini bu yaratıkta göstermiş, yüzünü, şekil ve yapısını
içine, organlarının biçimini ahlak ve karakterine belirti yapmıştır ki,
insan kendi şekil ve yapısından kendi vasıflarını bilip ona göre ahlak
ve hareketlerindeki, huylarındaki eksik ve aksaklıkları düzeltsin.

Sonra arkadaş ve dostlarının vücut yapısı ve şekillerine bakıp zeka ve
karakterlerini, huy ve tabiatlarını ince seziş ve zekasıyla bilsin ve
buna göre onlara muamele etsin, beğensin ve sevsin veya aklını
kullanarak karakterlerine göre hareket ederek onlarla geçinip gitsin
veya onlardan uzaklaşıp emniyeti, rahat ve selameti bulsun ve ne
kimseden incinsin ne de kimseyi incitsin. Gönül hoşluğu ile rahat
oturup kalksın.

Ey akıllı, insan ve cinlerce cihan bağında beğenilen budur: Ne kimse senden incinsin, ne de sen bir kimseden incin.

"Güzel huylu insandan hayır isteyin." hadis-i şerifine göre, güzel ve
sevimli insanlarda daima güleş, iyi huy ve tatlı sözlerin görüp
işitildiği gerçeği duyurulmaktadır.

Kur'an-ı Kerim'de "Herkesin iş ve ameli şekline uygundur." buyurulması da buna işarettir.

Baş ve boyun şekil ve biçimleriyle, bunlara bağlı huy ve tabiatlarını bildirir

Ey aziz, hikmet ehli demişlerdir ki:

Boyu uzun olanların kalbi saf ve temiz olur.

- Kısa boylu olanların hileleri, aldatmaları çoktur.

- Orta boylu olanlar akıllı ve hoş huylu olurlar.

- Saçları sert olan kimse, akılla atılganlığı bulur.

- Saçları yumuşak olan saf ve utanması az olur.

- Saçı sarı olanın işi, kibirlenme ve kızgınlıktır.

- Siyah saçlı olan sabırlıdır, onu ara.

- Kumral saç güzeldir, sahibi bedelsizdir.

- Saçı az olan lütufkar, anlayışlı ve nazik olur.

- Başı küçük olanın aklı azdır, gizli şeyin varsa ona söyleme.

- Başının tepesi yassı olan keder çekmez.

- Başının derisi ince olan, hayır yapar, zarar vermez.

- Kel adama yaklaşma, kötü huylu olur, ondan sakın.

- Alnı dar olanın, İçi de dar, sıkıntılı olur.

- Alnı yumru olan, çirkin ve kalın kafalı olur.

- Alnı enli olan kötü huylu olur, çünkü hastadır.

- Alnı normal olanı emin bil.

- Alnı buruşuksuz olan, şüphesiz tembel olur.

- Alnı uzun olan anlayışlı, az ise cömert olur.

- Kaşlarının arası buruşuk olan, üzüntü yükünü taşır.

- Kulağı çok büyük olan, bilgisiz ve tembel olur.

- Küçük kulaklı eğri, orta (normal) kulaklı doğru olur.

- Kaşının ucu ince olanın, işi gücü fitnedir.

- Kaşının kılları çok olanın, üzüntüleri de çok olur.

- Kaşı açık olan doğrudur, çatma olan eğridir.

- înce kaşlı güzel olur, uzunu ise kibirli olmanın delilidir.

- Kaşı yay gibi olan, her zaman güzel olur.

- Göz çukuru az olursa, o kibirli olmaya delildir.

- Siyah gözlüler itaatli, kızıl gözlüler cesur olurlar.

- Gök gözlü olan zeki, ela gözlü olan edepli, terbiyeli olur.

- Küçük gözlü hafif, büyük gözlü zarif, narin olur.

- Gözü yumru olan kıskanç, orta olan dost olur.

- Yarı kapalı göz ayıp, bakışı miskince olur.

- Köre yakın olma, sık bakan, emniyetli olmaz.

- Gözü şaşı adama bakma, çünkü o sana eğri bakar.

- Güleç gözlü olan güzeldir, kirpiği sık olan bedelsizdir.

- Büyük yüzlü olan illetlidir, küçük yüz kibirlenmeye delildir.

- înce yüzlü sevimli, kalın yüzlü hor (sevimsiz) olur.

- Uzun yüzlü olanlar yalancı olurlar.

- Ekşi yüzlü, somurtkan olanların, sözlerinin çoğu acı olur.

- Yuvarlak yüzlüler, ay'dan daha nurlu olur.

- Böyleleri çok güleç olur, onu gören muradını alır.

- Benzi kızıl olan terbiyeli, esmer olan da zeki olur.

- Benzi sarı olan illetli, siyaha çalan da tevekkelli olur.

- Burnu uzun olanın idraki (anlayışı) az olur.

- Kısa burunlu olanlar fazla korkak olur.

- Burun ucu top olan, neşeli olur.

- Burun ucu ağzına yakın olan adamdan sakın.

- Burun delikleri geniş olanın içi kibir ve kıskançlıkla doludur.

- Burun kanatları dar olan kişide küsme ve inat çok olur.

- Burnu enli olan kimse şehvete tutkundur.

- Burnu eğri olan kimsenin düşüncesi, işi başarıya ulaştırmaktır.

- Küçük ağızlı olan güzel ve fakat çok korkak olur.

- Büyük ağızlı cesur, eğri ağızlı kötü olur.

- Genizden söylenen sözler, kibirlenmeden olsa gerek.

- ince sesli erkeklerin işi, kadına şehvet duymaktır.

- Erkek sesli kadınların çoğu yalan söyler.

- Çabuk konuşan, ince anlayışlıdır.

- Kaba sesli olanın gayreti ve yardımseverliği fazladır.

- Çatal sesli olan, halktan kötülük geleceğini sanır.

- Yüzü güleç, sözü tatlı olan insan azizdir, sevilir.

- ince ve kırmızı dudaklı kimse, söyleneni iyi anlar.

- Bil ki kalın dudaklının kızgınlığı ağırdır.

- iri dişliler, çok defa yaman işler yapar.

- Normal dişi olanların, işi hoş ve doğrudur.

- Kokusu hoş olanın, huyu da güzeldir, hoştur.

- Çene kemiği ince olanın, aklı da hafif olur.

- Enli çenenin sahibi kaba olur.

- Çenesi normal olan, akıllı ve güzel olur.

- Uzun sakallı kişi hünersiz olur.

- Sık sakallı kişi kabadır, sohbetini de uzatır.

- Siyah ve az sakallı olmak zekaya delildir.

- Hiç kılı olmayan köse adamın hilesi çok olur.

- Sakalı değirmi olanın kemali de çoktur.

- Kafası enli olan ahmaklık illetine tutuktur.

- Boynu çok uzun olanın olgunluğu az olur.

- Boynu ince olan cahil olur.

- Boynu kalın olan gece gündüz yiyici (obur) olur.

- Boynu kısa olanın hilesi çok olur.

- Boynu normal olanın işi iyilik yapmaktır.

- Her uzvu normal olan, şüphesiz ki güzel olur.

5. nevide ise bedenin diğer uzuvlarının (omuz, kol, parmak, tırnak,
göğüs vs.) insan karakteri ile ilişkisi ele alınmıştır. Marifetnamenin
bir çok konuları gibi, fizyognomiyle ilgili kısmı da ayrı bir araştırma
gerektirmektedir.